UM Wieluń - Mury obronne

Wieluń jest jednym z 25 miast wymienionych w kronice Janka z Czarnkowa jako obwiedzionych za czasów Kazimierza Wielkiego murami obronnymi. Tworzył on wraz z m.in. „orlimi gniazdami” pas fortyfikacji strzegących południowo-zachodniej granicy Korony ciągnących się od Krakowa aż do Ostrzeszowa. Wieluńskie fortyfikacje powstawały po pożarze miasta w 1335 r. stopniowo zastępując starsze umocnienia drewniano-ziemne, zapewne wtedy zbudowano też murowany zamek na miejscu wcześniejszej budowli (na fundamentach tego obiektu zbudowano w 1. poł. XIX w. klasycystyczny budynek, p. Zabytki > Wieluń > Dawny zamek.
Mury obronne Wielunia miały długość około 1200-1300 metrów i obejmowały teren miasta o powierzchni ok. 12 ha. Zbudowane zostały na planie nieregularnego owalu złożonego z prostych odcinków z kamienia wapiennego. Miały wysokość 8-8,5 m, o czym świadczy ślad na północnej ścianie Bramy Krakowskiej, zwieńczone były krenelażem. Pierwotnie mury nie posiadały żadnych baszt i jedynie dwie bramy: Kaliską (Dąbrowską) od zachodu i Krakowską (Rudzką; p. Zabytki > Wieluń > Brama Krakowska i ratusz) od wschodu. W nich zbiegały dwie główne ulice miasta tworzące wrzeciono z rynkiem pośrodku.
Mury otoczone były dodatkowo fosą, na którą składały się uregulowane, istniejące tu wcześniej stawy i strumienie zasilane licznymi źródłami. Ponadto między fosą a murami znajdował się wał ziemny (przypuszcza się, że wraz z drewnianymi bramami stanowił pierwotne umocnienia grodu). Sama fosa miała szerokość dochodzącą do 40 metrów. Plan z 1799 r. wymienia ponadto osiem przejść przez fosę powstałych w XVII-XVIII w.
Fortyfikacje były remontowane już w XV w., m.in. po 1457 r., kiedy to książę oświęcimski Janusz spalił miasto wraz z zamkiem. Przy okazji którejś odbudowy w północno-wschodnim narożniku murów wybudowano basztę nazwaną później Męczarnią i murowaną Bramę Kaliską.
Istotna przebudowa murów miała miejsce w 2. poł. XVI w. za czasów Zygmunta. Modernizacja polegała na dobudowaniu od zewnątrz półokrągłych baszt artyleryjskich (Prochowni, Swawoli i Skarbczyka), rozbudowie zespołu Bramy Kaliskiej oraz budowie nowej bramy od południa nazywanej Wrocławską. Brama ta zbudowana została u wylotu ulicy Śląskiej wraz z basztą na planie kwadratu. Określano ją także jako „Nova porta” i Brama Gaszyńska, od podwieluńskiej wsi Gaszyn, w kierunku której prowadziła. Kolejna jej nazwa, Brama Maksymiliańska była pamiątką po wydarzeniach z 1588 r., kiedy to po bitwie pod Byczyną pokonany arcyksiąże Maksymilian Habsburg więziony był na zamku wieluńskim, a do miasta miał wjechać tą właśnie bramą.
Ponadto remontowano blanki i strzelnice, m.in. w nowopowstałej bramie (l. 1561-2, 1581 i 1587-93). Ostatni z tych remontów był konsekwencją walk między Zygmuntem III Wazą a arcyksięciem Maksymilianem Habsburgiem. Ostateczne zwycięstwo nad Habsburgiem zostało odniesione w bitwie pod pobliską Byczyną w 1588 r., po której arcyksiążę był więziony na zamku wieluńskim.
Ostatecznie na fortyfikacje wieluńskie składało się oprócz murów obronnych sześć baszt i bramy.
W XVII w. rozpoczął się proces degradacji murów: po 1629 r. wybito u wylotu ulicy Różanej tzw. Furtkę Reformacką (ułatwiało to przejście do nowo zbudowanego klasztoru franciszkanów), ok. 1615 r. dobudowano do murów w części południowo-zachodniej klasztor ss. bernardynek. Wojny ze Szwedami przyniosły kolejne zniszczenia, których tym razem już nie reperowano. Mimo XVI-wiecznej modernizacji mury obronne traciły na znaczeniu w zetknięciu z artylerią, wiązało się to również ze złą kondycją miasta niszczonego przez potop 1655-1660 i wojnę północną 1700-1721.
Na początku XIX w. zachowany był jeszcze cały obwód murów, przy czym były one w bardzo złym stanie. Plan regulacyjny miasta z 1823 r. zakładał rozbiórkę większości obwarowań, stąd też do naszych czasów zachowały się w niewielkiej części. Przede wszystkim rozebrano dwie spośród trzech bram miejskich (Kaliską i Wrocławską) oraz zasypano fosę przeznaczając teren na ogrody i sady. Ostatnie jej fragmenty zasypane zostały przed I wojną światową (koło Bramy Krakowskiej) oraz w l. 30-tych XX w. (koło klasztoru franciszkanów).
Po II wojnie światowej odremontowano i odsłonięto większość zachowanych odcinków obwarowań (wzdłuż ulic Podwale, Ewangelickiej, Okólnej, Zamenhofa) oraz nadbudowano fundamenty zburzonych murów i Bramy Kaliskiej (rejon Nowego Rynku).

Brama Kaliska
Zbudowana u wylotu traktu do Kalisza, nazywana było również Dąbrowską, gdyż trakt na Kalisz wiódł przez pobliską wieś Dąbrowa. Pierwsza brama była drewniana, w XV w. (być może po najeździe księcia oświęcimskiego Janusza w 1457 r.) zbudowano murowaną basztę, zaś samą bramę zastąpiono murowanym rękawem wjazdowym. Prawdopodobnie w XVI w. rękaw przedłużono, a jego wylot zapewne oflankowano dwie niewielkimi basztami. Całość stanowiła unikatowe rozwiązanie, m.in. z powodu umieszczenia wieży nie nad, ale obok przejazdu. Remont całości przeprowadzono po najeździe księcia Maksymiliana w 1588 r. Z czasem do kompleksy mieszczanie wieluńscy zaczęli dobudowywać kamieniczki, a brama, podobnie jak i reszta fortyfikacji straciła swoje znaczenie obronne.
Brama wraz z wieżą została rozebrana na podstawie planu regulacyjnego miasta z 1823 r. lub jeszcze za czasów pruskich (1793-1807).
W l. 2000-2001 Muzeum Ziemi Wieluńskiej przeprowadziło prace badawcze, odkopano fundamenty bramy oraz wieży, ponadto nadbudowano fundamenty wieży stawiając na nich krzyż.

Baszta Swawola
Znajduje się na posesji przy ul. Palestranckiej.
Jest to półokrągła baszta artyleryjska wzmacniająca północny odcinek murów obronnych. Zbudowana w XVI w., z kamienia wapiennego oraz polnego, oblicowana cegłą. Wkrótce potem (w 1587 r.) gruntownie przebudowana, wybito w jej murze otwory strzelnicze, a dach pomalowano czerwoną farbą. W 1593 r. pokryto ją dachówką z baszty Skarbczyk. Przed rozbiórką uchroniło ja włączenie do dobudowanego do murów gospodarstwa. W roku 1966 została ona poddana częściowej konserwacji; zachował się fragment baszty z niewielkim odcinkiem murów obronnych. Po utworzeniu plant wzdłuż ul. Zamenhofa częściowo odsłonięto basztę. Na górnej kondygnacji zachowały się dwie strzelnice kluczowe, rozglifione do wewnątrz.

Ruiny baszty Swawola.

Baszta Męczarnia
Znajduje się w pobliżu ratusza i Bramy Krakowskiej, przy ulicy Podwale.
Najstarsza z wieluńskich baszt, zbudowana z kamienia i cegły w XV w. wewnątrz północno-wschodniego narożnika murów, na planie kwadratu, w wyższych kondygnacjach ośmioboczna. Gdy miasto Wieluń otrzymało w 1518 r. od Zygmunta Starego przywilej sądzenia spraw kryminalnych, baszta ta stała się izbą tortur, od czego zresztą pochodzą jej dwie nazwy - Męczarnia bądź Katownia. Wraz z przylegającymi odcinkami murów uniknęła rozbiórki dzięki dostawieniu rozmaitych zabudowań przez ubogich mieszczan wieluńskich. W rejonie Męczarni zburzono je dopiero w l. 1976-7. Od 1996 r. trwają przy niej prace konserwatorskie.
Na odcinku między basztami Męczarnią i Prochownią zachował się najdłuższy, ponad 100-metrowy odcinek murów obronnych Wielunia.

Ruiny baszty Męczarnia.

Baszta Skarbczyk
Zlokalizowana w pobliżu Muzeum Ziemi Wieluńskiej przy ulicy Narutowicza.
Zbudowana na załamaniu murów obronnych w południowo-zachodniej części obwarowań w XVI w. półokrągła baszta artyleryjska, podobna do Swawoli i prawdopodobnie w tym samym czasie powstałą. W l. 1613-15 została włączona do zabudowań nowopowstałego klasztoru ss. bernardynek (obecnie w budynku tym mieści się Muzeum Ziemi Wieluńskiej). Mieścił się tu skarbiec klasztorny, stąd nazwa. Zburzona została po 1823 r., w l. 80-tych XX w. odsłonięto oraz częściowo nadbudowano fundamenty baszty wraz z przylegającymi odcinkami murów.

Baszta Prochownia
Ruiny baszty znajdują się w sąsiedztwie ratusza.
Nazwa ta obejmuje cały kompleks zabudowań, z których jedynie cześć służyła przechowywaniu amunicji. Relikty tego założenia obejmują fragmenty murów, jeden na planie ćwierci koła i przylegający doń drugi, prostopadły do murów obronnych. W części okrągłej znajdowały się (zachowane zresztą do dziś) dwie kondygnacje strzelnic - dolna kluczowa, rozglifiona do wewnątrz, górna szczelinowa rozglifiona na zewnątrz. Drugi oryginalny fragment muru zachował jedną strzelnicę szczelinową, analogiczną do wyżej wspomnianych.
W wyniku badań z l. 1980-7 oddzielono dwa odrębne kompleksy budynków - Prochownię oraz zbudowane na jej fundamentach i z częściowym wykorzystaniem jej murów domy (rozebrane w l. 70-tych). Najstarszym zbudowanym tu obiektem (poza samym murem obronnym) był kamienny budynek na planie zbliżonym do kwadratu o boku ok. 12 m. i wysokości ponad 6 m. W przyziemiu znajdowały się dwa wejścia do niego (od południa) oraz dwa okna (od zachodu). Budynek pełnił prawdopodobnie funkcję łaźni miejskiej (wybudowanej w 1571 r. przez Jakuba Proboszcza z Byczyny, jej budowę kończyli w 1593 r. Sobek Sebastian i Melcher z Brzegu; wymieniana jest w obrębie zespołu Prochowni na planie z 1799 r. jako łaźnia parowa na sposób Ruski). Wspomniani Sebastian i Melcher mieli w 1593 r. wznieść również basztę i inne zabudowania łączące łaźnię i basztę z murem obronnym i Bramą Krakowską. Owa baszta to zapewne rozebrana pod koniec XIX w. cylindryczna wieża narożna, której pozostałości obecnie znajdują się pod ulicą Barycz. Ta część zespołu została rozebrana, gdyż dobudowanie w 1842 r. ratusza uniemożliwiło przejazd przez Bramę Krakowską. Wymusiło to wyznaczenia przejazdu na północ od ratusza. Pozostałą część kompleksu zajęły domu ubogich mieszczan wieluńskich.
W 1996 r. baszta została częściowo zrekonstruowana według zachowanych rysunków.

Ruiny baszty Prochownia.