UM Wieluń - Ruda

Kościół św. Wojciecha w Rudzie

Kościół w Rudzie według legendy postawić miał św. Wojciech na miejscu pogańskiej świątyni, inna legenda mówi o fundacji Piotra Dunina z 1142 r. Najpewniej jednak został on ufundowany przez Władysława Hermana w końcu XI w. Gall Anonim w swojej kronice pisze o konsekracji kościoła w 1106 r., zapewne już wtedy istniała parafia rudzka, do której w 1520 r. należało 10 wsi. W trakcie tejże konsekracji połączonej w uroczystościami świeckim doszło m.in. do zabójstwa. Świątynia ta była kolegiatą od 2. poł. XII w. do 1420 roku, kiedy to prymas Mikołaj Trąba przeniósł kolegium kanoników i siedzibę archidiakonatu do Wielunia; od tego czasu jest ona kościołem parafialnym. W 1226 r. wymieniony jest prepozyt kolegiaty rudzkiej Jan, a w 1239 r. Wolimir, archidiakon rudzki. Kościół posiadał również drugie wezwanie - Najświętszej Marii Panny (wzmianka z 1520 r.).
Około 1420 r. miała miejsce istotna rozbudowa (nadbudowano nawę i powiększono prezbiterium), kolejne zmiany w wyglądzie świątyni przynosiły przebudowy dokonywane w l. 1540, 1594 i 1693. W 1580 r. właściciele Rudy - Masłowscy na krótko ustanawiają zbór protestancki. Największe zmiany w bryle kościoła i ukształtowanie jego obecnej postaci nastąpiły w 1803 r., kiedy to Józef Głowiński na zlecenie Mikołaja Taczanowskiego nadał kościołowi cech budowli klasycystycznej. W tym celu rozebrano wieżę, obniżono nawę, w miarę możliwości usuwając lub ukrywając pod tynkiem elementy romańskie i gotyckie, ponadto w 1820 r. dobudowano od zachodu na osi nawy kruchtę w miejscu po wieży. W 1910 r. odsłonięto spod tynków romańsko-gotycką ścianę północną, w l. 1942, 1946, 1958-60 i 2001 kościół restaurowano. W czasie okupacji kościól rudzki jako jedyny w powiecie był otwarty dla wiernych.
Jednonawowa orientowana świątynia zbudowana była pierwotnie w stylu romańskim, składała się z nawy i absydy o wym. 15x9 m oraz posiadała wieżę; do dziś zachowała się romańska ściana północna. Zbudowana została ona w układzie warstwowym z ciosów z piaskowca żelazistego wydobytego w pobliskim Olewinie. Są one starannie obrobione, osiągają niekiedy znaczne rozmiary (do 50 cm wysokości i prawie 1 m długości). W ścianie znajdują się zamurowane romańskie dwa łukowe otwory okienne i prosty półokrągły uskokowy portal wejściowy z otworami, prawdopodobnie po świdrze ogniowym; co charakterystyczne dla romanizmu, okna są wąskie, rozglifione do wewnątrz, zapewne służyły również jako otwory strzelnicze.
Po rozbudowie kościoła w stylu gotyckim w 1420 r. zachowała się nadbudowa murów romańskich cegłą o wątku gotyckim z zendrówką (ciemną przepaloną cegłą), widoczna w ścianie północnej. Najwięcej elementów gotyckich można odnaleźć w prezbiterium, które zostało wówczas mocno przebudowane. Jest ono węższe i niższe od nawy, przesunięte na północ w stosunku do jej osi. Zamknięte wielobocznie, podczas omawianej przebudowy kościoła oszkarpowane, przykryte gotyckim sklepieniem krzyżowo-żebrowym. Ponadto z prezbiterium do zakrystii prowadzi ostrołukowy portal. W czasie prac konserwatorskich z l. 1958-60 odkryto za ołtarzem pomieszczenie do przechowywania szat i sprzętów liturgicznych, wykonane z kamiennych profilowanych bloków.
Zakrystię również dobudowano w 1420 r., jest ona sklepiona kolebkowo, nad nią znajduje się pomieszczenie.
Do nawy dobudowano w 1594 r. od północy renesansową kaplicę, ufundowaną przez Miaskowskich. Od zewnątrz podziwiać można ozdobne renesansowe obramienie okna kaplicy.
Drewniany strop nawy pochodzi z pocz. XIX w., podobnie chór muzyczny na sklepieniach żagielkowych (na miejscu dawnej empory). Po przebudowach z 1. poł. XIX w. pozostały ponadto klasycystyczna kruchta z czterokolumnowym portykiem, trójkątny fragment szczytu i sygnaturka. Wyższy fragment szczytu zasłaniający dach pochodzi z XX w.
Nawa i prezbiterium kryte są dachami dwupołaciowymi, zakrystia pulpitowym.
Wewnątrz zwracają uwagę późnogotycki tryptyk z rzeźbą Madonny z pocz. XVI w. w ołtarzu głównym oraz rzeźbiona piaskowcowa gotycka chrzcielnica z XIV w., na czaszy której rozpoznać można krzyż grecki, herb i maskę. W kruchcie w ścianę wmurowana jest tablica kamienna z datą 1594, upamiętniająca ówczesną przebudowę. Ponadto na ścianach nawy odsłonięto w końcu l. 50-tych freski utrzymane w stylu malarstwa bizantyjskiego przedstawiające chrzest Mieszka I z drużyną oraz drogę krzyżową.
Z wyposażenia wnętrza wspomnieć należy także ołtarz w kaplicy z obrazem Matki Boskiej z Dzieciątkiem, całość z XVIII w. W ołtarzach bocznych znajdują się obrazy św. św. Wojciecha (przemalowany, z XVIII w.) i Rocha (ok. 1800 r.). Kościół posiada również relikwiarz z wizerunkiem św. Wojciecha.

Jedna z legend o św. Wojciechu mówi, iż podróżujący z Krakowa do Gniezna biskup zatrzymał się w okolicy na spoczynek pod powalonym pniem drzewa. Wojciecha obudziły węże mając swe gniazdo w pobliżu, jeden z nich ukąsił prażanina. Ten zdenerwowany zamienił gady w kamień. Owe skamieniałe węże rozpoznawano w licznie występujących w wieluńskich kamieniołomach amonitach.

Obok kościoła znajduje się dzwonnica z pocz. XX w. i współczesna jej organistówka.

Na cmentarzu w Rudzie (przy drodze na Działoszyn) znajduje się kaplica cmentarna z l. 20-tych XX w.

Zespół podworski w Rudzie

Neorenesansowy pałac wzniesiony został w XIX w. (nad wejściem widnieje rok 1851) przez Emanuela Taczanowskiego h. Jastrzębiec. Folwark w Rudzie wymieniany jest w 1497 r. Należał do Rudzkich, Rychłowskich, Masłowskich. Od Piotra Masłowskiego, sędziego wieluńskiego wykupił go w 1780 r. Franciszek Taczanowski, szambelan i referendarz. W posiadaniu tej rodziny (Gustaw Taczanowski) pałac, jak i cały folwark znajdował się do drugiej wojny światowej. W 1934 r. miał on powierzchnię 657 ha. Po wojnie utworzono z majątku PGR, obecnie dzierżawiony osobie prywatnej przez skarb państwa.
Pałac jest budowlą piętrową, od frontu posiada dwa boczne ryzality, zaś główne wejście prowadzi przez czterokolumnowy portyk tworzący ganek. Obecnie budynek jest opuszczony i stopniowo niszczeje.
Na zachodniej ścianie budynku wmurowano tablicę upamiętniającą strajk folwarczny w okresie międzywojennym.

Spośród zabudowań folwarcznych zachowały się oficyna z 1855 r., ośmiorak i czworaki z końca XIX w., stróżówka i brama wjazdowa z poł. XIX w.

Wokół pałacu zniszczony park o powierzchni 0,48 ha. Rośnie tu chroniony jako pomnik przyrody dąb szypułkowy o obwodzie 500 cm, drugi o obwodzie 310 cm oraz połamany cis.

W 1948 r. znaleziono na terenie majątku zakopany skarb z XI w. zawierający 7 kg srebrnych siekańców.

Zabudowa

W ewidencji konserwatorskiej gminy znajdują się następujące domy:
drewniane